مفهوم جبر و اختیار چیست؟(مفهوم جبر و اختیار در فلسفه و قرآن)
بحث جبر و اختیار از حساس‌ترین، دقیق‌ترین و بحث برانگیزترین مباحث رایج میان اندیشه‌ها و جهان‌بینی‌ها است. در این وبلاگ قصد داریم شما را با مفهوم جبر و اختیار و تفاوت این دو مبحث آشنا نماییم.
آنچه در این مطلب خواهید آموخت...
مفهوم کلمه جبر
جبر در اصطلاح یعنی: خداوند متعال بندگانش را بر آنچه می‌کنند مجبور کرده است. حال می‌خواهد این کار نیک یا بد و زشت باشند. این بدان معنا است که انسان‌ها در این‌باره اختیار و اراده ترک فعل و سرپیچی از آن ندارد. به عبارت دیگر رفتار و کارهای انسان بر اساس اختیار نیست و هرچه از او سرزند بدون قدرت و اراده او است، به گونه‌ای که نمی‌تواند به ترک آن اقدام کند. جبر آن است که اراده خداوند جانشین اراده ما شود، یعنی به جای ما، خداوند اراده می‌کند.
مفهوم جبر و اختیار به زبان ساده:
جبر و اختیار همیشه در مقابل هم قرار می‌گیرند. به عبارت ساده انسان نه مختار صد درصد است و نه مجبور صد در صد! رویکرد جبرگرایانه پیشنهاد می‌کند که همه رفتارها علتی دارند و قابل پیش‌بینی هستند. اراده آزاد یا همان اختیار در واقع یک توهم است و رفتار ما توسط نیروهای داخلی یا خارجی اداره می‌شود که هیچ کنترلی بر آن‌ها نداریم. اراده آزاد یا اختیار همان ایده‌ای است که ما می‌توانیم در نحوه عمل خود انتخابی داشته باشیم و فرض می‌کنیم که در انتخاب رفتار خود آزاد هستیم. به عبارت دیگر ما در واقع خود تعیین می‌کنیم. به عنوان مثال: افراد می‌توانند آزادانه انتخاب کنند که آیا مرتکب جرم شوند یا نه! ( مگرآنکه کودک باشند یا دیوانه باشند). این بدان معنی نیست که رفتار تصادفی است، اما ما قطعا از تاثیرات علّی رویدادهای گذشته آزاد هستیم. بر اساس اراده آزاد، شخص مسئول اعمال خود است.
جبر و اختیار در فلسفه
این‌که انسان‌ها در اعمال و رفتار خود آزاد هستند، از دیرزمان در رشته‌های اخلاق، کلام و فلسفه مورد بحث قرار گرفته است. نگرش جبری بر انسان، اعمال او را مولود شرایط و مقدماتی می‌داند که هر شخص درون آن زندگی می‌کند و مختص او است. هم‌اکنون این سوال‌ها نیز ایجاد می‌شوند: آیا ما عاملانی آزاد هستیم؟ آیا می‌توانیم برای هرچه که انجام می‌دهیم مسئول باشیم؟ فیلسوفان پاسخ‌های متفاوتی برای این پرسش‌ها در نظر گرفته‌اند، در میان این پاسخ‌ها؛ بلی- خیر به ندرت رخ می‌دهد. هرچند که پاره‌ای از معترضان بدان باور دارند و به پرسش اولی جواب آری و به دومی جواب خیر می‌دهند، به افرادی که به هر دو پرسش جواب مثبت می‌دهند سازگارگرایان می‌گویند که معتقدند آزادی اراده با موجوبیت گرایی سازگار است. موجوبیت گرایی دیدگاهی است که بر طبق آن هر امری که رخ می‌دهد با آنچه که قبلا انجام شده است تعیین می‌یابد. یعنی امری نیست که بتواند برخلاف آنچه تاکنون رخ داده است رخ بدهد. ازاین‌رو انسان عاقل عادی در شرایط معمولی قادر هستند به صورت آزادانه عمل یا گزینش کنند، یعنی کسی آن‌ها را مجبور به انجام کاری نکرده است؛ به آن‌ها دارو نخورانده‌اند یا در زنجیر نیستند و یا در معرض جبری روانشناسانه قرار ندارند.
معنی جبر در قرآن
طبق تحقیقات انجام شده متوجه آن شدیم که: جبر و جبرگرایی عبارت است از نسبت دادن فعل بندگان به خدا، به‌گونه‌ای که هیچ اختیاری در انجام کارهای خود نداشته باشند . جبرگرایی قبل از اسلام نیز وجود داشته و در اعتقاد جاهلیت مطرح بوده است ولی بعد از ظهور اسلام به طور گسترده‌تری مطرح شده و در جهت خلاف نظریه جبر؛ نظریه تفویض و؛ وانهادگی انسان مطرح بوده است که امامان شیعه و پیشوایان دینی تشیع همواره مردم را از کفر جبر رهانیده و به راه اختیار و آزادی هدایت کرده‌اند. قضا و قدر سنتهای خداوند، به هیچ وجه انسان را مسئول و مجبور نمی‌نماید و انسان با آزادی اراده در پناه آن به سعادت خواهد رسید. راه هدایت و ضلالت از جانب خداوند مشخص شده ولی انتخاب راه با خود انسان است که با اختیار خود راه هدایت و یا ضلالت را برگزیند. در نهایت می‌توان گفت انسان آزاد و مختار است و به بهانه جبر نمی‌تواند از مسئولیت خویش بگریزد، بلکه در پناه چنین اعتقادی یعنی با؛ باور به مختار بودنش در پناه یاری خداوند به سعادت دنیوی و آخری نایل آید.
تفاوت جبر و اختیار
در فقه شیعه، جبر تعلق مستقیم به خداوند دارد و نشان‌دهنده قدرت و علم کامل او است. این بدان معنا است که هرچه رخ داده است و هرگونه رفتار و اعمال انسان، بر پایه قضاء و قدر خداوند صورت می‌گیرد. در حالی‌که اختیار تعلق مستقیم به انسان دارد و نشان‌دهنده آزادانگارانه او است. به عبارت دیگر، انسان قادر است تصمیم‌گیری کند و به طور آزادانه رفتار کند. جبر بر اعمال و رفتارهای انسان کنترل دارد، در حالی‌که اختیار نشان‌دهنده توانایی انسان در تصمیم‌گیری آزاد است و رفتارش بر پایه خود اختیاری صورت می‌پذیرد، به عبارت دیگر انسان مسئول اعمال و رفتار خود است و قادر است به طور آزاد تصمیم بگیرد. تفاوت دیگر جبر و اختیار در مسئولیت است، در فقه شیعه، انسان مسئول اعمال و رفتار خویش است. به عبارت دیگر هر فرد باید مسئولیت اعمال و رفتار خود را بپذیرد و پاسخگو باشد .
سخن پایانی
خلاصه و در یک کلام، عقیده به جبر در مورد انسان منجر به باد رفتن تمام گزاره‌های اخلاقی و حقوقی و اعتقادی انسان می‌گردد. همچنین باعث می‌شود که تمام بدی‌ها و شرارت‌ها تماما به خداوند نسبت داده شود، خدایی که از همه این نقص‌ها و کاستی‌ها پاک است. امیدواریم این وبلاگ مورد پسند شما عزیزان قرار گرفته باشد.
